a. Çayönü

Çayönü diyarbakır ilinin Ergani ilçesinin 7 kilometre kadar güneybatısında kalan bir yerleşmedir.

Yaşam kaynakları açısından çok zengin oldukları tespit edilmiştir. Avcı toplayıcı insanlara ev sahipliği yapmıştır. MÖ 10200 yıllarından itibaren de insan toplulukları yerleşerek köy hayatına geçişe başladı. Çayönü halkının toplayıcılık ve avcılıktan tarıma geçip köy hayatına geçtiklerini görürüz.

Çayönü, tahıl üretimi ve hayvanların evcilleştirilmesine dayalı köy hayatının yaşandığı ilk yerleşmelerdendir.

Çayönü kazılarında çakmak taşı, obsidyen ve bazalt taşlarından yapılmış aletler ortaya çıkmıştır. Oraklar ve delici-kazıcı aletler ile çeşitli süs eşyaları yapılmıştır. Çanak çömleklerin yanı sıra av hayvanlarının kemiklerinden yapılmış iğneler, çengeller, boncuklar, halkalar, düğmeler bulunmuştur.

b. Çatalhöyük

Çatalhöyük 8000 kişilik nüfusuyla o dönemin en büyük ve kalabalık yerleşmerindendir.

Çatalhöyük, Konya iline bağlı Çumra ilçesine 11 kilometre uzaklıktaki Küçükköy sınırları içerisindedir.

Çatalhöyükte evler bitişik ve düz damlı olarak aynı planda inşa edilmiştir. Bununla birlikte her evin duvarı aynıdır. Tek katlı olan Çatalhöyük evlerinin yapımında kerpiç, ağaç, kil ve kamış kullanılmıştır.

Ahşap kaplar, kutular, kemiklerden yapılmış takılar, çakmak taşından hançerler ve bıçaklar ile obsidyen ok ve mızrak uçları bulunmuştur. Pişmiş topraktan yapılmış kaplar, kacaklar ve bereket tanrıçası heykelleri Çatalhöyük'te önemli bir yer tutar.

Çatalhöyük gelişmiş bir sanat anlayışının varlığını göstermektedir.

c. Göbeklitepe

Bu çalışmalarda yeni bulgular elde edildiğinden geçmişe ilişkin bilgilerde değişmektedir.

Anadolunun tarih öncesi avcı toplayıcı toplumu, MÖ 12000'lerde bugün Şanlıurfa'nın kuzeydoğusunda Göbeklitepe'de sürekli yaşamadıklarını, anca yaklaşık 20 kilometre çapındaki alanda yaşayanların toplanma merkezi olarak kullanıldığı düşünüken anıtsal yapı inşa etmişlerdir.

Göbeklitepenin mimarları çevrelerinde doğal olarak bulunan tilki, aslan, yılan, yaban sığırı, yaban eşeği, örümcek, kurbağa ve çeşitli kuş türleri hayvanlarını taşa kazımışlardır.